همراهی توأم چند ویروئید مرکبات با علایم بیماری‌های پسوروز و نقش حلقوی در مرکبات استان مازندران

مرکبات از محصولات باغی مهم و استراتژیک در کشاورزی ایران به شمار می‌آید. در بین استان‌های مرکبات‌خیز ایران، استان مازندران بیشترین سطح زیر کشت مرکبات (حدود 100 هزار هکتار) و تولید و تنوع ارقام را به خود اختصاص داده است. تنوع ارقام وارداتی از یکسو و تکثیر پیوندی نهال‌ها از سوی دیگر موجب بروز و انتشار بیماری‌های متعددی در این منطقه شده است به‌طوری‌که علایم بسیاری از بیماری‌های ویروسی و شبه‌ویروسی در باغ‌های مرکبات آن مشاهده گردید. با وجود این، عوامل احتمالی برخی بیماری‌های شبه‌ویروسی نظیر نقش‌حلقوی (citrus ring pattern) در مرکبات مازندران نامعین مانده و به‌کارگیری پیوندک‌های گواهی شده عاری از بیماری چندان مورد توجه عموم قرار نگرفته بوده است. اما در یک دهه اخیر با شروع انتقال ویروس تریستزا توسط شته در مازندران، تمایل باغداران این منطقه به استفاده از پایه‌های متحمل به تریستزا خصوصاً پونسیروس (Poncirus trifoliata) و دورگه‌های آن نظیر سیترنج (P. trifoliata × Citrus sinensis) و سیتروملو (P. trifoliata × C. paradisi) و هم‌چنین استفاده از منابع پیوندک عاری از بیماری (بالاخص ویروس تریستزا) افزایش پیدا کرده است. در سوی دیگر، برخی باغداران و تولیدکنندگان نهال‌های مرکبات نسبت به اثر ویروئیدهایی که تاکنون در ارقام مرکبات بر روی پایه نارنج بی‌اثر یا بی‌ضرر مانده اما در پایه‌های پونسیروس و دورگ‌های آن سبب کاهش اندازه و میزان محصول می‌گردند نگران گردیده‌اند. بررسی‌های مقدماتی انجام شده در زمینه ردیابی ویروس پسوروز مرکبات در درختان دارای علایم نقش حلقوی و پسوروز در شرایط باغ و در گیاهان پیوند شده در گلخانه نتایج مثبتی در پی نداشته و محصول اختصاصی مربوط به ویروس پسوروز مرکبات با PCR قابل تکثیر نبوده است. با توجه به اهمیت موضوع، به منظور ردیابی ویروس و ویروئیدهای مولد یا همراه بیماری‌های پسوروز (scaly bark psorosis) و نقش حلقوی مرکبات، پیوندک‌هایی از شاخه‌های آلوده نارنگی انشو (C. unshiu, Satsuma mandarin) تهیه و روی نهال یکساله بالنگ اتراگ (C. medica, Etrog) رقم Arizona 861-S1 و گیاه دوساله پرتقال ناف‌دار واشنگتن (Washington navel) که بر روی پایه نارنج تکثیر شدند پیوند زده شد. گیاهان پیوند خورده در شرایط گلخانه با دمای 30-22 درجه سلسیوس نگهداری و به‌صورت ماهانه جهت مشاهده علایم بازبینی می‌شدند. علایم نقش میخی در برگ‌های همه گیاهان پیوندخورده با منبع پیوندک آلوده به پسوروز بعد از گذشت یک تا سه ماه مشاهده شد. رگبرگ روشنی و خمیدگی برگ در نهال‌های بالنگ اتراگ آلوده شده با پیوندک‌های نقش حلقوی مشاهده گردید. نهال‌های پرتقال مایه‌زنی شده با بیماری نقش‌حلقوی نیز نقوش خطی و حلقوی را پس از گذشت چهار سال از زمان پیوندزنی نشان دادند. بعد از حدود یکسال، نمونه‌های آر ان ا از بافت‌های آلوده شده نهال‌های پرتقال و بالنگ اتراگ با استفاده از ماده ترایزول (TRIzol, Invitrogen)  استخراج و در واکنش زنجیره‌ای پلیمراز با نسخه‌برداری معکوس با استفاده از آغازگرهای اختصاصی ویروئیدها و ویروس پسوروز مرکبات مورد ارزیابی واقع شد. نتایج حاصل از الکتروفورز محصول RT-PCR بر روی ژل آگاروز 5/1%  در حضور نمونه شاهد ویروئیدهای مرکبات نمایانگر حضور ویروئیدهای خمیدگی برگ، کوتولگی (ویروئید 3، قبلی)، ترک‌خوردگی پوست (ویروئید 4، قبلی) و ویروئید 6 مرکبات (OS قبلی) و ویروئید کوتولگی رازک در نمونه‌های آلوده به بیماری‌های نقش حلقوی و پسوروز مرکبات بودند. هیچ نواری از ویروئید اگزوکورتیس مرکبات در نمونه‌های بررسی شده ردیابی نشد. این اولین گزارش از حضور همزمان ویروئیدهای مرکبات همراه با بیماری‌های پسوروز و نقش حلقوی مرکبات در ایران است.